Tarih araştırmacısı Ayşe Hür, İnönü`nün, ******`ün ölümünden sonra onu
silmek için yaptıklarını sıraladı. Hür, ******`ün İnönü`yü hayatta
iken niçin silmediğini de cevapladı.

Mehmet GÜNDEM`in röportajı
Tarih araştırmacısı Ayşe Hür; "****** İnönü`ye öyle mektuplar yazmış
ki, onu çok sevmiş. İnönü daha mesafeli duruyor. Zamanla aralarındaki
kişilik çatışması gün yüzüne çıkıyor. Bir ara cesaretini toplayan İnönü
`Devlet içki sofrasından idare edilmez` diyor. İpler kopuyor, ama
Mustafa Kemal yine de vazgeçemiyor ondan. Eksik bir yanını tamamlayan
kişi olarak görüyor" diyor.
Liderler de insandır
****** her siyasetçiye, her siyasete, her döneme itibar kazandırır mı?
Kazandırmak zorunda mı?
Bugün AB taraftarları da, statükocular da, darbeciler de onu referans aldıkları iddiasındalar.
Bu ülkede derin bir tarih istismarı var.
Siyaset üretemeyenler, sorunlarla baş edemeyenler, vizyon ortaya
koyamayanlar, yani `başarısızlar` hamasi bir şekilde ya tarihi
kişiliklere sığınıyorlar ya da devlete yerleşiyorlar.
Böyle olunca ne devlet kendini dönüştürüp toplumunu muasır medeniyet
iklimine taşıyor ne de tarih ve tarihi kişilikler "gerçeklik" üzerinden
algılanabiliyorlar.
Kabul edelim ki biz tarihi, yakın tarihimizi bilmiyoruz.
Olağanüstülükten bakıyoruz.
Kutsal bir devir ve kutsal bir metin okur gibi&
Bu aslında bizimle tarih arasında, bizimle tarihi şahsiyetler arasında
mesafe oluşturuyor. Bu mesafe de `anlayışsızlığa` inkılap ediyor.
Bugün ne ******, ne İnönü ne de kuruluş devri tam manasıyla bilinmiyor. Ya yüceltiyoruz, ya da karartıyoruz.
Liderler de insandır ve liderler aynı zamanda siyaset yaparlar.
Her siyasette vizyon, meziyet olduğu kadar benlik duygusu ve zaaf da vardır.
* * *
"CHP zihniyetinin, vefatından hemen sonra ******`ün resimlerini Türk
parasından nasıl çıkardığını gayet iyi biliriz" dedi Başbakan Erdoğan.
****** ve İnönü arasında nasıl bir ilişki vardı?
Milli Mücadele ile başlayıp ölümüne kadar farklılıklar içeren bir
ilişki. Başından beri Mustafa Kemal`in İnönü`ye büyük bir sevgisi var.
Öyle mektuplar yazmış ki, bir erkeğin bir kadına yazdığı mektuplar
gibi. Hatta 1933`te yazdığı bir mektupta "Seni okurken hıçkırıklarla
ağladığımı söylersem, inanır mısın? Bu duygularımı kimsenin yanında
değil, yatak odama çekildikten sonra mahremimde yazıyorum. Sen beni
muhakkak çok seviyorsun. Ya ben seni!" şeklinde ifadeler kullanmış. Bu
tarih, aralarının açılmaya başladığı bir tarih üstelik. Ondan
çekinirmiş de. Bir keresinde eski yazıyla notlar alırken "Aman İsmet
görmesin, kızar" demiş.
İnönü ne diyor?
İnönü`nün cevapları daha ölçülü, daha mesafeli, başından itibaren ilişkiyi dikkatli kurmaya çalışmış.
Neden İnönü daha mesafeli?
İşlerin nereye gideceğini görmüş. Mustafa Kemal`in kişiliğini iyi
analiz etmiş. Bilirsiniz İnönü Milli Mücadele`ye geç intikal etti.
Mustafa Kemal birlikte gitmeyi teklif ettiğinde "Yeni evlendim beni
biraz rahat bırak" dediği söylenir. Ama İstanbul`un işgaliyle ortaya
çıkan "Ya Malta ya Anadolu" ikilemi sonucu Anadolu`ya geçmiş. Mustafa
Kemal bunu bile sorun etmemiş. Rauf Bey`i küstürme pahasına Lozan
heyetinin başına getirmiş, kaç kere başbakan yapmış.
İSMET VAR RAHATLIĞI
İsmet Paşa`ya bu derin ilginin sebebi nedir?
Çözebilmiş değilim ama kendi eksiğini tamamlayan bir yan görmüş olabilir.
Nedir o eksik yanı?
Mustafa Kemal gözü kara, ölçüsüz hedefleri olan, öfkeli, kurallara pek
uymayan biri. Fakat devlet kurmayı hedeflediği için bu durumu
dengeleyecek bir insana ihtiyaç duymuş olabilir. İnönü, daha sakin,
ölçülü, temkinli, kültürlü, satranç oynuyor, klasik müzik dinliyor,
düzenli bir aile hayatı var& Süreç içinde ilişkileri pekişmiş,
Mustafa Kemal`in yemek masasında aldığı pek çok mantıksız kararı,
sabahleyin İsmet İnönü`nün düzelttiği biliniyor.
Bu da Mustafa Kemal`e belli bir rahatlık sağlamış olmalı...
Evet, yanlış yapsam da İsmet var arkamda hissi. İsmet İnönü onun
otoritesini sorgulamamış, bazen akıl vermiş, bazen kışkırtmış ama her
zaman iyi bir ikinci adam olmuş. Çünkü Mustafa Kemal olmasa tasfiye
edileceğini biliyor. Bir evlilikte bir eş nasıl rol oynarsa öyle&
1937`de İnönü`nün başbakanlıktan alınması, Ankara`dan uzaklaştırılması
yerine Bayar`ın tercih edilmesi& Bu noktaya nasıl gelindi?
Bu noktaya gelinceye kadar çok sorun yaşıyorlar. En ciddi kırılma
Serbest Cumhuriyet Fırkası`nın kurulmasıyla yaşanıyor. Parti kurulurken
onayını alıyor gibi görünse de amaçlarından biri İnönü`yü sıkıştırmak.
O sıralar İnönü`nün kendisinden bağımsız bir şekilde politika
yapmasından rahatsız. Fethi Bey de bu işareti almış ve öyle bir
eleştiriyor ki. Sonunda İnönü gidip "ya sen bu adamı durdur, partiyi
kapat ya da ben bunu çok fena yapacağım" diyor. 1932`de Mustafa Kemal,
İnönü`nün İktisat Vekili Mustafa Şeref Bey`i, içki sofrasında
"ekonominin hali ne?" diye azarlıyor, adamcağız "açıklayayım" derken
"açıklama!" deyip görevden alıyor.
İnönü`nün haberi sonradan oluyor&
Tabiî ki. 1934`te Mustafa Kemal`in İş Bankası Yönetim Kurulu`na
Selanik`ten askerlik arkadaşlarını ve sofra arkadaşlarını ataması gibi
keyfi tavırları İnönü`yü kızdırıyor. Hatay meselesinde, Nyon Paktı
meselesinde de ters düşüyorlar. Ama iplerin kopması Gazi Çiftliği`nde
yapılan bira fabrikası yüzünden. Mustafa Kemal`in mutad zevata
kendisini çekiştirdiğini haber alan İnönü, birkaç kadeh içip
cesaretlendikten sonra akşam sofrasına geliyor ve o güne kadar içine
attıklarını sayıp döküyor.
DEVLET İÇKİ SOFRASINDAN İDARE EDİLMEZ
Ne diyor?
Özetle"devlet içki sofrasından idare edilmez" diyor. Tabii Mustafa Kemal buna çok bozuluyor.
İsmet Paşa ne tür tedbirler almış?
Tedbir alacak durumda değil, ikili arasında gerginlik olduğunda Salih
Bozok veya Hasan Rıza Soyak gibi kişileri araya sokuyor, kendini
affettiriyor. Kılıç Ali, İsmet Paşa`nın bu tür tartışmalardan sonra
süklüm püklüm olduğunu, kendini affettirmek için mektuplar
gönderdiğini, bir şekilde huzuruna çıkabildiğinde elini öptüğünü falan
söylüyor. Aslında, bu kadar alttan aldığını görmek hicap verici.
Esas sorun fikri ayrılık mı?
Aslında hepsinin altında kişilik çatışması var. İnönü`yü huzurundan
zorla uzaklaştırdıktan sonra, "Meclis açıksa gidelim bunu öyle bir
rezil edeceğim ki&" diyor. Ertesi gün Tarih Kongresi`ne gidecek
trendeki sofraya İsmet Paşa alınmıyor. Mustafa Kemal İnönü için ağır
sözler ediyor etrafındakilere. Sonuçta İnönü istifasını vermek zorunda
kalıyor. Yerini Bayar alıyor. Dikkatinizi çekerim, Cumhuriyet kurulalı
15 yıl olmuş, devlet hâlâ bir kişinin kararları ile yönetiliyor. Birkaç
gün sonra asansörde karşılaşmışlar ve Mustafa Kemal "bu akşam
içmeyeceğim, erken yatacağım" deyince İnönü, "bakın benim yokluğum
sağlığınıza hizmet ediyor. İşlerle bizzat uğraşmak zorunda kaldığınız
için rahat içemiyorsunuz" demiş. Bu istihza ipleri tamamen koparmış.
Ama Mustafa Kemal yaveri Salih Bozok`a "boğuluyorum, beni yalnız
bırakma" diyor. Hani uzun bir evliliğin bitmesinden sonra hissedilen
boşluk gibi bir şeye düşmüş anlaşılan.
İnönü`yü tamamen silme imkanı olduğu halde silmedi, sonuçta cumhurbaşkanı oldu?
Silmiş görünüyor, onu ne sofraya çağırıyor, ne sağlığını soruyor.
Hastalığından sonra İnönü istikrarlı bir şekilde mektuplar yazmaya
başlıyor. Düzenli olarak bej rengi zarflar gelir, Mustafa Kemal okur
hiçbir şey söylemeden başucundaki komidinin üzerine koyarmış.
Mektupların içeriği biliniyor mu?
Hayır, Mustafa Kemal`in ölümünden sonra Nafi Atıf Kansu tarafından İnönü`ye iade edilmiş.
Çelişkili bir durum, ne uzak, ne yakın ikisi de olmuyor.
İnönü, "niye devlet işlerini içki sofrasında hallediyor" deyince,
Mustafa Kemal, "sanki biz onun bütün kabahatlerini Meclis`te
temizledik" der. Eylül 1937`de Bayar`ı atadıktan sonra Ankara Valisi
Nevzat Tandoğan, ikisinin de olduğu bir maçta İnönü`nün lehine
tezahürat yaptırır, görünüşte Mustafa Kemal bunu halkın `büyük adamlara
vefa gösterisi olarak` niteler ama aslında İnönü`yü tamamen silmediğine
çok pişman olur. İnönü`yü siyasi anlamda öldürmemiştir, çünkü yetişmiş
o kadar az adam var ki&
İnönü`nün Çankaya`da ******`ün heykelini kaldırdığı yönünde iddialar var&
Heykel olayını tam bilmiyorum. Ama bildiğim şu, eğer Kılıç Ali`nin
anlattıkları doğruysa ikili arasında onurlu bir devlet adamının
tahammül etmesi çok zor şeyler yaşanmış. Bunun etkisiyle, böyle bir
tepkisel hareket yapmış olması mümkün ve anlaşılır.
Mustafa Kemal vefat ederken İnönü`nün öldüğünü mü zannediyor&
Sanmıyorum. Mesela safra kesesi hastası olduğunu duyuyor `ilgilenin`
diyor. Vasiyetinde İnönü`ye yer vermesi bu tablo ile çelişkili görünse
de bence öyle değil. Mustafa Kemal, İnönü`nün paraya ihtiyacı
olmadığını biliyordu, bunu bir çeşit halef göstermek için yapmış
olabilir. `Küs öldüm ama defterden silmedim` mesajı&
Bu nedenle mi Bayar`a yönelmesine rağmen İnönü Cumhurbaşkanı oldu?
Bayar`ın ekonomiyle ilgili planları vardı, daha liberal politikalar
hedefliyordu. Mustafa Kemal`in bu konuda İnönü`den çok Bayar`a yakın
olduğu başından beri belli. Bayar için cumhurbaşkanlığını pasif bir
görev görmüş olabilir. İnönü de hatıralarında; "Bayar beni çok
desteklemiştir, yoksa ben cumhurbaşkanı olamazdım" der.
İYİ POLİS-KÖTÜ POLİS ROLÜNDEYDİLER
Neden İnönü`den vazgeçemiyor, küs olmasına rağmen halef olarak işaret ediyor?
Mustafa Kemal, bütün kişisel zaaflarına rağmen "benden sonra tufan"
diyecek biri değil. Halefini belirlerken sevgi kriteri kullanmamıştır,
çünkü Milli Mücadele`nin önder kadroları zaten birbirini hiç sevmezler.
Mesela Ali Fethi Bey`in Mustafa Kemal için "geç bile öldü" dediği
anlatılır. Halbuki ölüm döşeğinde bile kapısını aşındırmıştır, beni
milletvekili yapsın diye. Mustafa Kemal, "ben onun niyetini biliyorum,
bunun gözü yükseklerde" deyip milletvekilliği için emir vermemiştir.
İnönü, ******`ün çizgisini devam ettirmiş mi?
Bu ikiliyi tüm çatışmalarına, farklarına rağmen ideolojik anlamda
birbirinin ekürisi olarak görüyorum. İyi polis-kötü polis rolü
oynuyorlar. Mustafa Kemal hayranları, ona toz kondurmamak için kötü
şeyleri İnönü`ye atfederler. Halbuki ikisi bir bütün, ideolojik bir
ayrım yok, metotlarda ve üslupta ayrım var. Mustafa Kemal`le yaşamak
çok zor. Çünkü o sürekli istediği olsun ister, her şeye karışır. Göreve
atar, alır, aşağılar, alay eder, geceleri yatağından kaldırır,
giyimine, saçına müdahale eder, vs. Böyle bir tabloda İnönü etkisiz
elemana dönüşüyor. Buna 15 yıl dayanıyor, sonunda patlıyor. Belki de
hastalığını görüyor, cesaretleniyor.
1940`larda İnönü `Kemalist laiklik`ten uzaklaşıyordu
İnönü iktidar olunca ******`ün izlerini silmeye dönük bir çaba içine girmiş mi?
Mustafa Kemal`in karizmasının farkındadır, böylesi bir karizmayı silmek
için daha karizmatik biri olmak lazım. İnönü akılsız bir adam değildi.
Kendini biliyordu. Ama 1940`larda Kemalist laiklik çizgisinden
uzaklaştığına dair emareler var. Öyle ki, ******`ü Koruma Kanunu`nu
çıkarma `şerefini` DP`ye kaptırıyor. Ama Mustafa Kemal ile İnönü
dönemlerini karşılaştırmak doğru değil. Çünkü birinde içe kapalı, tek
partili, anti demokratik yasalarla denetlenmiş bir ülke var, diğerinde
artık siyasetin doğası değişmiş, Batı`yla ilişkiler, çok partili hayat,
karmaşıklaşan ekonomi, toplumsal açıdan farklılaşmış bir ülke& Ama
Mustafa Kemal`in en az tabu olduğu dönem İnönü dönemidir.
İnönü`nün kullandığı unvanlar "milli şef", "ulusun babası" bunlar nereden geliyor?
`Milli şef` aslında Mustafa Kemal`e söyleniyordu, ölünce "ebedi şef"
denildi, münhal kalan `milli şef`lik kadrosu İnönü`nün oldu. Şeflik
topluma önderliği kapsayan manevi bir kavram onlar için.
İçinde baskı unsuru var mı?
Elbette faşizan vurgusu güçlü. İnönü de selefinin benzeri bir şey
yapmaya çalıştı. DP`ye karşı tahammülsüzlüğü de ondan. Önce izin verdi,
sonra Recep Peker gibi sert bir adamı başbakan yaptı, ipler gerildi.
Mustafa Kemal gibi rakipleri birbirine kırdırıyor. Ama Mustafa Kemal
daha açık sözlü idi, İnönü daha az renk veren biri.
Hangisi daha başarılı?
Mustafa Kemal sonuçlar açısından çok başarılı, idama kadar götürüyor
tasfiyeyi. İnönü kılıfına uygun şekilde etkisizleştirmede başarılı.
Kemalizm`i Karacan yerleştirdi
Kemalizm`i İnönü inşa etti denilebilir mi?
Kemalizm lafı ilk kez 1932`de gazeteci Ali Naci Karacan tarafından
kullanılıyor. CHP`nin 1935 programının giriş bölümünde Kemalizm kavramı
geçiyor. Recep Peker`in fikri galiba bu. O sıralarda ülkenin dört bir
yanına heykellerini yaptırma yarışı başlayınca Mustafa Kemal, "Anıtlar
diktirdiğimi, etrafımda büyük propagandalara hoşgörü ile davrandığımı
görenler beni bencil sanacaklar. Ben kendi şahsımda ideallerimi
unutulmaz kılmak istediğim için unutulmak istemiyorum" diyor. O dönemde
toplumun tüm katmanları, önce Türk Ocakları, sonra Halkevleri, her daim
CHP, ordu ve Tevhidi Tedrisat Kanunu aracılığıyla doktrinize ediliyor.
30`ların sonunda artık adı ne olursa olsun belli bir ideoloji
yerleşmiş, İnönü`nün özel bir şey yapmasına gerek yok, süreci devam
ettiriyor.
****** son yıllarında hastalığına rağmen muktedir miydi?
O kadar muktedir ki, 1937`de İnönü`yü istifaya zorluyor. Hatay
meselesini istediği gibi çözmek için hasta hasta Mersin`e gidiyor ve
başarılı oluyor. Dersim isyanına müdahil oluyor. Ölüm döşeğinde bile
Bayar`la bütçeyi konuşuyor.
Paradaki resmi değiştirmek bir öfke belirtisi
Paradaki resim meselesini Erdoğan bir hesaplaşma olarak dile getirdi.
Resmin değişmesi `iyi bir ikinci adamlıktan` birinci adamlığa geçiş mi?
Bu paraların üzerine cumhurbaşkanının resmi basılır kanununa
dayanılarak yapılmış ama elbette bunu yapmayabilirdi, belki yapmasa
daha iyi olurdu. Gerçi başka ülkelerin paralarının üzerinde o ülkelerin
önemli sanat ve bilim adamlarının resmi vardır ama bizde bu konu bir
tabu. Bir de şöyle bakın; Batı ile ilişkileri geliştirmek istiyor
İnönü. Hem Sovyetler`in baskısından kurtulmak, hem ekonomik anlamda
Batı`nın desteğini almak istiyor. Bu yeni vizyonun parçası olarak
Mustafa Kemal`in totaliter imgesini yıkmak istiyor olabilir. Bir açıdan
da birikmiş öfkenin dışa vurumu gibi görünüyor. Çünkü hastalığında
ziyaretine bile gitmiyor, ya da gidemiyor.